توضیح: این متن به شکل مختصر بر اساس نوشته های «خیراله ابراهیمی» نگارش یافته است.
تشکیل اتحادیه اوتوزایکی
آیا میدانید یکی از تأثیرگذارترین اتحادیههای طایفهای در تاریخ ایران و قفقاز متعلق به ایل افشار بوده است؟
“اوتوزایکی” یک نام ترکی به معنای “سی و دو”، به اتحاد 32 طایفه از ایل افشار اشاره دارد که در اسناد تاریخی نیز ذکر شده است. این اتحادیه برای اولین بار در دوران صفویه در منابع دیده میشود، اگرچه احتمال شکلگیری آن به دورهای پیش از صفویه بازمیگردد. در آن زمان، به دلیل فروپاشی امپراتوری مغولان و آشفتگی سیاسی در خاورمیانه، تشکیل اتحادیههای طایفهای امری رایج بود، مانند اتحادیه قراقویونلو و آققویونلو.
یکی از اسناد تاریخی نشان میدهد که شاهعباس صفوی، پس از عقبنشینی قوای عثمانی از قفقاز، برخی از طوایف منطقه از جمله اوتوزایکیها را به دلیل نافرمانی و عدم جنگ با عثمانیها، به نواحی مختلفی مانند قاراباغ، شیروان، و مازندران تبعید کرد.
این پراکندگی جغرافیایی و نافرمانی اوتوزایکیها تأثیر زیادی بر روابط آنها با حکومتهای مختلف گذاشت، بهویژه در دوران صفوی و عثمانی.
ارتباط اتوزایکیلر با حکومتهای صفوی و عثمانی
در جنگهای مکرر میان صفویان و عثمانیان، قلمرو سکونت اوتوزایکیها گاه تحت تصرف یکی از این حکومتها قرار میگرفت. در یکی از این موارد، به دلیل نافرمانی اوتوزایکیها از دستور شاه صفوی برای جنگ با عثمانی، آنها به شدت تنبیه شدند. شاه که در آن زمان جایگاهی مقدس میان مردم داشت، این سرپیچی را معادل کفر دانست. به همین دلیل، اوتوزایکیها لقب “دونوکلر” (مرتدان) گرفتند. این مسئله سبب شد برخی مردم منطقه، تا امروز، نسبت به این طایفه نگاه منفی داشته باشند. اینکه گاهی مشاهده میشود که در اطراف ملکان و بناب بعضی مردم از اوتوزایکی ها بدگویی و حتی به آنها لعنت میکنند ریشه اش به این موضوع برمیگردد.
برای تضعیف و پراکندگی این طایفه، صفویان آنها را از منطقه خود اخراج کرده و به مناطق فارسنشین فرستادند. بخشی از آنها هم در مناطقی مانند ارسباران و اطراف مراغه ساکن شدند. علیرغم این سختیها، اوتوزایکیها به حیات فرهنگی و اجتماعی خود ادامه دادند و نقش مؤثری در تاریخ مناطق مختلف ایفا کردند.
پراکندگی جغرافیایی و ساختار طایفهای
براساس سند به جا مانده از دوره عثمانی که تاریخ آن سال 1593 میلادی میباشد، اسامی طایفههای 32 گانه اتحادیه اوتوزایکی به شرح زیر آمده است:
1و2- آتلی جالی(دو طایفه) 3- بادار 4- پادار 5و6 بَی احمدلی(دوطایفه) 7- بوغدانوز 8- جان جانلی 9- جوانشیر 10- دوگرلی 11- حصیرلی 12- حسین لی 13- کَپَنَکچی 14- قیرقاللی 15- کومانلی 16- کوتانلی 17- لاله بوکولو 18- مقصودلو 19- مقصودلو-بزیرگانلی 20- مقصودلو-حمیدلی 21و22 محمدشاهلی(دوطایفه) 23- ملاعبدالجلیللی 24-ملاعبدالمجیدلی 25 – مقدم لی 26- ساری حاجیلی27- سیلکه لی 28و29- شیروان شاه لی(دوطایفه ) 30-اوچ اوغلان 31-یایوخچی 32- ویسللی.
این تیره ها در شمال رود ارس در ناحیه قره باغ و در مناطقی مانند بردع، خاچین، بایات، شمکیرباسان، شوتورباسان و آرازبار سکونت داشتند. پراکندگی این طوایف نشان از گستردگی و تنوع آنها در نواحی مختلف دارد.
این گستردگی جغرافیایی زمینهساز تأثیرگذاری فرهنگی و هنری این اتحادیه در منطقه شد.
نقش فرهنگی و ادبی اوتوزایکیها
اوتوزایکیها نقش مهمی در ارتقای ادبیات و موسیقی آذربایجانی داشتند. سلسله جوانشیر، یکی از شاخههای این طایفه، حکومتی در قرهباغ تأسیس کرد که از پایدارترین خانات قفقاز به شمار میرفت. این سلسله، با حمایت از ادبیات و موسیقی، تأثیر زیادی در تاریخ فرهنگی منطقه داشت.
از میان شخصیتهای برجسته این طایفه میتوان به ملا پناه واقف، شاعر نامآور، و خورشیدبانو ناتوان، غزلسرای معروف، اشاره کرد. همچنین، آغابیگم جوانشیر، دختر ابراهیم خلیلخان، که همسر فتحعلیشاه قاجار بود، از شاعران برجسته ترکی و فارسی گوی این طایفه به شمار میرفت. شهر شوشا، مرکز خانات اوتوزایکی، به دلیل رشد موسیقی و ادبیات، به “کنسرواتوار آذربایجان” مشهور بوده است.
حفظ این میراث فرهنگی، علیرغم پراکندگی و مشکلات سیاسی، از دستاوردهای بزرگ اوتوزایکیها به شمار میرود.
جمعبندی
اتحادیه اوتوزایکی یکی از مهمترین اتحادیههای طایفهای ایل افشار بوده که نقش برجستهای در تاریخ، فرهنگ، و سیاست ایران و قفقاز ایفا کرده است. با وجود این اهمیت، بررسی تاریخی این اتحادیه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. پرداختن به تاریخ اوتوزایکیها میتواند بسیاری از ابعاد ناشناخته تاریخ منطقه را روشن کند و همچنین بر غنای فرهنگی و تاریخی جوامع امروزی بیفزاید.